Castelao, tenebrismo de luz norte
No centenario da súa chegada a Pontevedra e da Fundación das Irmandades dá Fala, o sexto edificio do Museo de Pontevedra alberga ata o 5 de xuño a exposición “Castelao artista”. Os fundamentos do seu estilo (1905-1920)». O seu comisario Carlos Vale defende a tese dun Castelao comprometido coa pintura e reúne por primeira vez todas as súas obras de gran formato.
CEDIDA«O Cego» (1913)
Castelao foi pintor nun dos períodos máis convulsos e fértiles da historia da pintura. As vangardas históricas puxeron patas para arriba a academia e os manifestos sucedíanse e, á vez, negábanse uns a outros. Nesa época o artista sepárase do seu público e comeza en solitario a procura incesante de camiños novos. A maioría destas linguaxes son universais e intercambiables, sen un apego especial a un territorio ou a unha colectividade. O neoplasticismo e o constructivismo transitan por camiños contiguos desde sociedades ben distintas. O artista non pode esperar ao seu público. Está só e compórtase como o visionario que sabe algo que os demais nin sequera imaxinan. Os seus logros serán asumidos moitos anos despois. A comunicación verase fracturada porque o código é novo e a súa vixencia só poderá ser medida co paso do tempo. O mesmo tempo necesario para que o público chegue a comprendelo e a facelo seu.
Castelao foi pintor nesa época e estaba informado. Coñecía perfectamente o novo porque o vía cos seus ollos, no curso das súas viaxes. Pero Castelao non era capaz de comulgar co feroz individualismo do artista novo. O motor de Castelao sempre foi Galicia e nela atopou todo o que necesitaba para levantar a súa obra. A súa mirada é obviamente moi política e está ao servizo do seu pobo, sen concesións á moda. Non hai rastro desa ambición gregaria da que ás veces adoecen os máis arribistas, os que se alistan na nova lexión que a crítica ampara. Castelao nunca se desviou do seu destino, polo que a linguaxe empregada é natural e vernáculo. Nace da propia terra.
Agora ben, na pintura Castelao tivo que adoptar unha postura estética e un modo de facer. A pintura sempre esixe unha toma de posicións e ten os seus propios problemas. A pintura tamén é unha patria. Unha vez montado o lenzo sobre o caballete o pintor afronta o feito de pintar cunha necesaria nudez ideolóxica. A pintura expón as súas propias preguntas. Nese momento é máis útil invocar a Velázquez que a Karl Marx.
CEDIDA«Mariñeiros» (1909)
En Mariñeiros de 1909, unha das obras máis claramente pictóricas presentes na mostra, a cor está tratado cun luminismo próximo a Sorolla. Pero as figuras están perfiladas coma se finalmente o debuxo puidéselle á mancha. É un Sorolla embridado. Esta supremacía do debuxo sobre a pintura é algo que uns anos máis tarde tamén veremos na obra de Carlos Maside.
Castelao sempre é debuxante. A súa maneira de debuxar é moi contemporánea e hoxe o seu estilo conviviría sen problemas na escena do cómic máis actual. Os cegos son personaxes moi recorrentes no seu imaxinario e precisamente os carteis de cegos son unha forma arcaica e profundamente popular do que hoxe coñecemos como cómic. Castelao tiña as vimbias de algo que aínda non existía. Tal é a súa importancia.
Castelao parece que pinta cando debuxa e parece que debuxa cando pinta. Non adopta un rexistro distinto, senón que adapta as xa mencionadas necesidades da pintura á súa persoal maneira de contar. O pincel e a pluma contan unha mesma historia. É aí onde se distancia dos seus contemporáneos porque a boa figuración sempre se apoia nunha narrativa e Castelao foi capaz de construír unha crónica fiel do seu tempo, empregando os medios artísticos ao servizo dun fin. E fíxoo sen desatenter a calidade da súa pincelada nin a potencia da súa mancha. Era, non hai dúbida, pintor.
VITOR MEJUTO «El Emigrante» (1918)
Da ilustración á pintura hai un salto de código. A entrada a outra dimensión. Aparecen a liquidez, o empastado e todas as vicisitudes do material. As peripecias ópticas da composición e as leccións dos vellos mestres. Pero, sobre todo, hai algo físico: un espazo que o espectador debe ocupar. Esa ruta segue aberta e hoxe artistas como O Roto aínda a transitan. Do papel prensa ao libro. Do libro á tea. Do quiosco á galería de arte. Esta viaxe non é sempre afortunado. En Castelao si.
Para comunicarse co seu pobo Castelao non cae no folclorismo nin en solucións amables. É como un gran observador barroco das clases populares. Hai máis épica na emigración que nun gran cadro bélico ou relixioso concibido para maior gloria da alta burguesía que, ao cabo, é quen paga. Os personaxes de Castelao son humildes pero non exentos de dignidade. As caras arrasadas dos cegos e a fonda pincelada, que nada ten que envexar a un Zuloaga, retratan a terra e quen a habita. O labrego é o protagonista. E o pescador. E o traballo e os oficios. Como no Ángelus de Millet. Castelao intelectualiza a súa linguaxe pictórica descendendo no seu discurso para mirar aos ollos do seu veciño, para compartir a súa pena ou a súa miseria, en definitiva, para dar voz a quen non a ten. Non necesitou subirse ao cabalo desbocado de ningunha vangarda para poñer a pintura galega no camiño que logo Maside e Seoane axudaron a construír.
Con todo no texto da súa soada conferencia Algo acerca da caricatura utiliza fundamentos teóricos propios de vangarda para colocar a arte da caricatura no lugar que lle corresponde. Di Castelao que a caricatura non esaxera, senón que fai unha selección dos trazos esencialmente expresivos. Para dicir máis con menos. Isto é economía de medios. Isto é minimalismo. Di ademais que o cerebro é máis rápido que os sentidos e que a percepción. Que a evolución humana e o progreso avanzan cara ao concreto. Isto é arte concreta. Pura construción. Isto demostra unha vez máis que Castelao coñecía os novos rumbos que se abrían paso pero preferiu recoller a herdanza de grandes debuxantes como Honoré Daumier e moito antes de grandes creadores de historia gráfica como o propio Goya, para construír o libreto ilustrado deste país.
CEDIDA«O apestado» (1916-18)
Nos grandes formatos é onde se mostra máis seguro, cun dominio da composición e a luz notables. Hai unha especie de tenebrismo de luz norte que achega a pintura de Castelao á Escola vasca do xa mencionado Zuloaga, de Aurelio Arteta ou de José Arrúe. Comparte con eles a necesidade de idealizar a paisaxe, o labrego e a romaría. A necesidade de ofrecer un testemuño pictórico dunha terra abandonada.
Fonte: FUGAS suplemento de ocio e cultura do xornal “La Voz de Galicia” 20/05/2016
